แนวโน้มธุรกิจ/อุตสาหกรรมปี 2562-2564: บริการเดินรถไฟฟ้าขนส่งมวลชน

ธุรกิจบริการเดินรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนในระยะ 3 ปีข้างหน้ามีแนวโน้มเติบโตต่อเนื่องตามจำนวนผู้อยู่อาศัยตามแนวเส้นทางรถไฟฟ้าและผู้ใช้บริการเส้นทางเชื่อมต่อย่านธุรกิจกับเขตรอบนอกกรุงเทพฯ ที่มีแนวโน้มเพิ่มขึ้นในอนาคต รวมถึงพฤติกรรมผู้บริโภคในเขตเมืองที่ต้องการเดินทางรวดเร็วและใช้เวลาแน่นอนจึงหันมาเลือกใช้บริการรถไฟฟ้าซึ่งมีเส้นทางส่วนต่อขยายและจุดเชื่อมต่อระหว่างสายต่างๆ มากขึ้น
ผู้ให้บริการเดินรถ (Service operator) จะมีรายได้เพิ่มขึ้นตามเส้นทางสัมปทานการเดินรถ ทั้งค่าโดยสาร การบริหารพื้นที่เชิงพาณิชย์ และการซ่อมบำรุงระบบรถไฟฟ้า อย่างไรก็ตาม  ในปี 2562 คาดว่าการเพิ่มขึ้นของรายได้ของผู้ให้บริการเดินรถอาจยังไม่มากนัก เนื่องจากส่วนต่อขยายใหม่ของเส้นทางเดิมจะทยอยเปิดบริการช่วงปลายปี การรับรู้รายได้จากการเปิดบริการส่วนต่อขยายใหม่ๆ จึงเริ่มตั้งแต่ช่วงปลายปี 2562 เป็นต้นไป

ข้อมูลพื้นฐาน

“รถไฟฟ้าขนส่งมวลชน” เป็นระบบขนส่งผู้โดยสารสาธารณะ[1] แบบรางประเภทหนึ่งที่ทางการไทยมีแผนการลงทุนต่อเนื่องเพื่อแก้ปัญหาจราจรติดขัด[2]  ในเขตกรุงเทพและปริมณฑล (Bangkok Metropolitan Region: BMR) และถือเป็นหนึ่งบริการสาธารณะ (Public utility service) ที่รัฐจัดหาให้เป็นทางเลือกในการเดินทางนอกเหนือจากการบริการขนส่งมวลชนพื้นฐานอื่นที่มีบริการอยู่ในพื้นที่โดยรอบกรุงเทพฯ และปริมณฑล ได้แก่ รถโดยสารประจำทาง (รถเมล์ รถสองแถว รถตู้โดยสาร)   รถโดยสารประจำทางด่วนพิเศษ (Bus Rapid Transit: BRT) รถไฟชานเมือง-ในเมือง และเรือโดยสารที่บริการในแม่น้ำ-ลำคลอง

รถไฟฟ้าขนส่งมวลชนในเขตเมือง (Mass rapid transit system) เป็นบริการขนส่งมวลชนที่ใช้ขบวนรถไฟฟ้า (Rolling stock) วิ่งด้วยความเร็วปานกลางหรือสูง (80-160 กม.ต่อชั่วโมง) บนทางวิ่งที่ไม่ปะปนกับระบบขนส่งมวลชนอื่น  โดยทางวิ่งอาจอยู่ใต้ดิน เหนือดิน และยกระดับ ขึ้นอยู่กับลักษณะพื้นที่ ขณะที่ระบบรถไฟฟ้ามีหลายประเภท ได้แก่ รถรางไฟฟ้า (Rail transit) รถรางขนาดเบา (Light tram) รถไฟฟ้ารางเดียว (Mono rail)  รถไฟฟ้ารางหนักและรางเบา (Heavy and light capacity rail transit)

การเดินรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนสาธารณะสายแรกของไทย คือ เส้นทางรถไฟฟ้าเฉลิมพระเกียรติฯ ซึ่งเป็นรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนยกระดับที่เชื่อมพื้นที่เมืองชั้นในกับชั้นกลางของกรุงเทพมหานคร[3] เปิดให้บริการครั้งแรกในช่วงปลายปี 2542 และต่อมามีการขยายเส้นทางรถไฟฟ้าสายใหม่เพิ่มขึ้น จนถึงปัจจุบันมีรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนเปิด

ให้บริการทั้งสิ้น 5 สาย รวม 86 สถานี ครอบคลุมระยะทาง 121.53 กม. (ภาพที่ 2) รายละเอียด ดังนี้

• รถไฟฟ้าขนส่งมวลชนกรุงเทพ (Bangkok Mass Transit System: BTS) ประกอบด้วย 2 เส้นทาง คือ
  • รถไฟฟ้า BTS สายสุขุมวิท หรือ รถไฟฟ้าสายสีเขียวอ่อน ระยะทางรวม 34.83 กม. รวม 31 สถานี เป็นเส้นทางช่วงแรก (อ่อนนุช-หมอชิต) ระยะทาง 17 กม. จำนวน 17 สถานี เปิดให้บริการในปี 2542  ต่อมาในปี 2554 มีการเปิดให้บริการส่วนต่อขยาย ช่วงอ่อนนุช-แบริ่ง ระยะทาง 5.25 กม. จำนวน 5 สถานี และทยอยเปิดเดินรถเส้นทางส่วนต่อขยาย ช่วงแบริ่ง-สมุทรปราการ ระยะทางรวม 12.58 กม. รวม 9 สถานี  โดยปี 2560 เปิดเดินรถสถานีสำโรง 1.8 กม. และเดินรถครบทั้งเส้นทางในเดือนเมษายน 2562
  • รถไฟฟ้า BTS สายสีลม หรือ รถไฟฟ้าสายสีเขียวเข้ม ระยะทางรวม 14 กม. รวม 13 สถานี เป็นเส้นทางช่วงแรก (สะพานตากสิน-สนามกีฬาแห่งชาติ) 6.5 กม. จำนวน 7 สถานี เริ่มให้บริการในปี 2547 และทยอยเปิดให้บริการส่วนต่อขยาย ช่วงสะพานตากสิน-วงเวียนใหญ่-บางหว้า ระยะทาง 7.5 กม. จำนวน 6 สถานี  ในช่วงปี 2552-2556
• รถไฟฟ้ามหานคร (Metropolitan Rapid Transit: MRT) ประกอบด้วย 2 เส้นทาง คือ
  • รถไฟฟ้า MRT สายเฉลิมรัชมงคล หรือ รถไฟฟ้าสายสีน้ำเงิน  เส้นทางเดิมในระยะแรก คือ ช่วงหัวลำโพง-บางซื่อ ระยะทางรวม 20  กม. จำนวน 18 สถานี เปิดให้บริการในปี 2547 ต่อมาได้เชื่อมเส้นทางกับรถไฟฟ้าสายสีม่วงในช่วงบางซื่อ-เตาปูน ระยะทางรวม 1.2 กม. เมื่อปี 2560 ทำให้เส้นทางรถไฟฟ้าสายสีน้ำเงินและสายสีม่วงเดินรถเชื่อมต่อเป็นโครงข่ายเดียวกัน 
  • รถไฟฟ้า MRT สายฉลองรัชธรรม หรือ รถไฟฟ้าสายสีม่วง เส้นทางคลองบางไผ่-เตาปูน ระยะทางรวม 23 กม. จำนวน 16 สถานี  เปิดให้บริการในปี 2559 ได้เชื่อมต่อกับเส้นทางรถไฟฟ้าสายสีน้ำเงินและเดินรถเป็นโครงข่ายเดียวกันตั้งแต่เดือนสิงหาคม 2560
• รถไฟฟ้าเชื่อมท่าอากาศยานสุวรรณภูมิ  หรือ รถไฟฟ้าชานเมือง Airport Rail Link (ARL) เป็นโครงการระบบขนส่งทางรถไฟเชื่อมเส้นทางจากท่า อากาศยานสุวรรณภูมิและสถานีขนส่งผู้โดยสารอากาศยานในเมือง ประกอบด้วย 2 เส้นทาง คือ
  • รถไฟฟ้า ARL City Line (ความเร็ว 90-120 กม./ชม.) เส้นทางพญาไท-สุวรรณภูมิ ระยะทาง 28.5 กม. จำนวน 8 สถานี เปิดให้บริการในปี 2553
  • รถไฟฟ้า ARL Express Line (ความเร็ว 130-160 กม./ชม.) ระยะทาง 25.7 กม. เป็นการเดินรถจากสถานีมักกะสันวิ่งตรงสู่สถานีท่าอากาศยานสุวรรณภูมิโดยไม่หยุดจอดระหว่างทาง เพื่อให้เกิดความสะดวกกับผู้โดยสารที่ต้องการโดยสารเครื่องบินที่ท่าอากาศยานสุวรรณภูมิ (ปัจจุบันรถไฟฟ้าสายนี้อยู่ระหว่างปิดปรับปรุง)

 

การดำเนินธุรกิจบริการเดินรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนของเอกชนไทยต้องได้รับสัมปทานจากรัฐ การพิจารณาผลประกอบการของภาคเอกชนผู้รับสัมปทานนอกจากจะคำนึงถึงภาวะเศรษฐกิจและค่าครองชีพที่มีผลโดยตรงต่อจำนวนผู้โดยสารแล้ว  ยังต้องพิจารณาร่วมกับเงื่อนไขสัมปทาน / ข้อตกลงเพิ่มเติมที่ทำกับรัฐหรือหน่วยงานในสังกัดรัฐ มีรายละเอียดดังนี้

• รูปแบบการลงทุน การลงทุนในโครงการรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนจำเป็นต้องใช้เงินลงทุนมหาศาลและระยะเวลาคืนทุนนาน รูปแบบการลงทุนในโครงการจึงมักเป็นความร่วมมือระหว่างภาครัฐและเอกชนใน 2 ลักษณะ คือ
  • การร่วมลงทุนและร่วมบริหารจัดการระหว่างรัฐและเอกชน หรือการลงทุนร่วมของรัฐและเอกชน Public Private Partnership (PPP)[4]  เป็นการแบ่งส่วนการลงทุนและการบริหารการเดินรถแยกกันตามที่ระบุในรายละเอียดของแต่ละโครงการ[5]  โดยแบ่งเป็น 3 แบบ (ตารางที่ 1) คือ  I) ภาครัฐลงทุนเฉพาะค่าจัดกรรมสิทธิ์ที่ดิน  ส่วนเอกชนจะลงทุนด้านอื่นๆ ทั้งงานโครงสร้าง งานก่อสร้าง/วิศวกรรมโยธา งานวางระบบไฟฟ้าและเครื่องกล ตลอดจนบริหารจัดการระบบการเดินรถ  (ซึ่งประกอบด้วยการจัดหาขบวนรถ เดินรถ รวมทั้งดูแลและซ่อมบำรุงระบบไฟฟ้าและเครื่องกล) หรือ II) ภาครัฐลงทุนค่าจัดกรรมสิทธิ์ที่ดินและงานโครงสร้าง งานก่อสร้าง/วิศวกรรมโยธา ส่วนเอกชนลงทุนวางระบบไฟฟ้าและเครื่องกล รวมทั้งบริหารจัดการระบบการเดินรถ  หรือ    III) ภาครัฐลงทุนค่าจัดกรรมสิทธิ์ที่ดิน งานโครงสร้าง งานก่อสร้าง/วิศวกรรมโยธา งานวางระบบไฟฟ้าและเครื่องกล ส่วนเอกชนจะลงทุนในระบบการเดินรถ
  • การแยกส่วนการลงทุนและการบริหารงานระหว่างรัฐและเอกชน หรือ Public Sector Comparator (PSC) รัฐจะเป็นผู้ลงทุนทั้งหมดทุกขั้นตอนและว่าจ้างเอกชนให้บริหารงานเดินรถ โดยรัฐจ่ายค่าจ้างให้เอกชนในอัตราที่แน่นอนในแต่ละช่วงเวลาตามสัญญาสัมปทาน แต่การลงทุนในรูปแบบนี้ เอกชนที่รับจ้างบริหารการเดินรถอาจมีความเสี่ยงจากการถูกบอกเลิกสัญญาหากผลประกอบการไม่เป็นไปตามเป้าหมายของผู้ว่าจ้าง หรือถูกระงับการต่อสัญญาจ้างกรณีบริหารโครงการขาดทุนต่อเนื่อง

​การคัดเลือกเอกชนผู้ลงทุนร่วมกับรัฐในการดำเนินกิจการรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนในไทย ดำเนินการโดยให้เอกชนแข่งขันประมูลสัญญาสัมปทานเพื่อรับอนุญาตในแต่ละเส้นทางเดินรถ  ซึ่งผู้รับผิดชอบเส้นทางรถไฟฟ้าขนส่งมวลชน หรือเจ้าของโครงการ (Route developer) จะเป็นรัฐบาลหรือหน่วยงานในสังกัดรัฐ   ปัจจุบันมี 3 ราย คือ 1) กรุงเทพมหานคร  (Bangkok Metropolitan Administration: BMA) 2) การรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนแห่งประเทศไทย (Mass Rapid Transit Authority of Thailand: MRTA) และ 3) การรถไฟแห่งประเทศไทย (State Railway of Thailand: SRT) ขณะที่เอกชนผู้รับสัมปทานเส้นทางเดินรถจะเป็นผู้ให้บริการเดินรถ (Service operator) ปัจจุบันมี  3 ราย คือ 1) บมจ. ระบบขนส่งมวลชนกรุงเทพ  (Bangkok Mass Transit System Public Company: BTSC)  2) บมจ. ทางด่วนและรถไฟฟ้ากรุงเทพ (Bangkok Expressway and Metro Public Company Limited: BEM) และ 3) บจก. รถไฟฟ้า ร.ฟ.ท. (SRT Electric Train Company: SRTET)

• รูปแบบการจัดสรรผลตอบแทนตามสัญญาสัมปทาน PPP ของแต่ละโครงการ เป็นการแบ่งรายได้จากการบริหารการเดินรถไฟฟ้าระหว่างเอกชนกับรัฐ / หน่วยงานในสังกัดรัฐ[6]  ทั้งในส่วนของค่าโดยสารและค่าเช่าจากการได้สิทธิ์บริหารพื้นที่เชิงพาณิชย์ (ไม่รวมรายได้จากการซ่อมบำรุงระบบที่รัฐว่าจ้างเอกชนผู้ให้บริการเดินรถเป็นผู้ดำเนินการ) ซึ่งมี 3 รูปแบบ  ดังนี้
  • Net Cost Concession คือ เอกชนผู้รับสัมปทานเป็นผู้จัดเก็บรายได้จากบริการเดินรถทั้งหมดและจ่ายค่าตอบแทนคืนให้รัฐตามที่ตกลง วิธีนี้เอกชนมีโอกาสได้รับรายได้ส่วนเพิ่มกรณีที่จัดเก็บค่าโดยสารได้สูงกว่าประมาณการ หรือมีรายรับจากการให้เช่าพื้นที่เชิงพาณิชย์เกินคาด หรือในทางตรงข้าม เอกชนอาจต้องรับความเสี่ยงกรณีมีผู้โดยสารน้อยหรือรายรับต่ำกว่าคาด
  • Gross Cost Concession คือ รัฐเป็นผู้จัดเก็บรายได้ทั้งหมดและจ่ายค่าตอบแทนให้เอกชนตามที่ตกลงในอัตราที่แน่นอนในแต่ละช่วงเวลา วิธีนี้ผลตอบแทนของเอกชนจะไม่ผันผวนตามผลการดำเนินงาน และยังเป็นการลดความเสี่ยงในช่วง 10 ปีแรกของการเปิดบริการเดินรถที่มักมีรายได้ไม่แน่นอนและประสบภาวะขาดทุน
  • Modified Gross Cost Concession  คือ รัฐเป็นผู้จัดเก็บรายได้ทั้งหมดเองและจ่ายค่าตอบแทนให้เอกชน 2 ส่วน คือ  1) ค่าจ้างให้ดำเนินงานตามที่ตกลงในอัตราที่แน่นอนในแต่ละช่วงเวลา (ลักษณะเดียวกับรูปแบบ Gross Cost Concession) และ 2) ค่าตอบแทนส่วนเพิ่ม (โบนัส) กรณีที่เอกชนบริหารการเดินรถแล้วรัฐจัดเก็บรายได้จากค่าโดยสารและค่าเช่าพื้นที่เชิงพาณิชย์ได้มากกว่าคาด  อย่างไรก็ตาม ยังไม่มีการทำสัญญาสัมปทานการเดินรถลักษณะนี้ในไทย

ปัจจุบัน การดำเนินโครงการเดินรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนใน BMR เป็นไปตามแผนพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานด้านคมนาคมขนส่งของไทย ปี 2558-2565  ที่มีเป้าหมายในการใช้ระบบขนส่งสาธารณะเพื่อแก้ปัญหาจราจรและลดต้นทุนการขนส่ง โดยการผลักดันให้เกิดโครงข่ายของเส้นทางเดินรถไฟฟ้า[7]  ที่สามารถเชื่อมต่อการเดินทางให้เป็นโครงข่ายเดียว ซึ่งในเบื้องต้นจะประกอบด้วยเส้นทางเดินรถไฟฟ้าจำนวน 10 เส้นทาง (ภาพที่ 3) ทั้งนี้ การลงทุนในเส้นทางรถไฟฟ้าและเปิดให้บริการเดินรถขนส่งมวลชนที่มีอยู่ 5 เส้นทางในปัจจุบัน เป็นสัมปทานการลงทุนร่วมของรัฐและเอกชน (PPP) รูปแบบ Net Cost คือ รถไฟฟ้า BTS สายสีเขียว (สองเส้นทาง) และ MRT สายสีน้ำเงิน ส่วนรถไฟฟ้า MRT สายสีม่วงเป็นสัมปทาน PPP รูปแบบ Gross Cost  และ ARL เป็นสัมปทานรูปแบบแยกส่วนการลงทุนและการบริหารงานระหว่างรัฐและเอกชน (PSC) หรือการว่าจ้างเอกชนบริหารงานเดินรถ (ตารางที่ 2)

สถานการณ์ที่ผ่านมา

จากข้อมูลจำนวนผู้โดยสารเฉลี่ยต่อวันที่ใช้บริการขนส่งมวลชนสาธารณะทางบกในพื้นที่กรุงเทพฯ และปริมณฑล (BMR) (ภาพที่ 4) จะพบว่า ผู้โดยสารที่ใช้บริการรถไฟฟ้าขนส่งมวลชนมีสัดส่วนเพิ่มขึ้นเป็นลำดับ  (BTS, MRT และ ARL) ส่วนหนึ่งเป็นผลมาจากการเดินทางด้วยรถไฟฟ้าเป็นทางเลือกที่สะดวกและรวดเร็ว มีเส้นทางที่ขนส่งผู้โดยสารมุ่งสู่ใจกลางเมือง อีกทั้งมีส่วนต่อขยายและสถานีเชื่อมต่อกันเพิ่มขึ้น จึงได้รับความนิยมมากขึ้น ส่วนการใช้บริการรถโดยสารประจำทางของขสมก. (BMTA) มีสัดส่วนลดลงต่อเนื่อง